AGAÇ ÇARH

Öňki dö­wür­ler­de de­mir­çi ussa­lar kä­bir iş­le­ri agaç us­sala­ry bi­len bi­le­lik­de ýe­ri­ne ýe­ti­rip­dir­ler. Us­sa­çy­lyk işin­de zerur bo­lan iş gu­ral­la­ry­ny ez­ber el­le­ri bi­len ýa­sap­dyr­lar. Esa­san-da, ju­da ze­rur bo­lan, agaç­dan ýa­sa­lan «agaç çarh» se­riş­de­si­ni us­sa­çy­lyk işi­ne ornaş­dy­ryp­dyr­lar. Ho­ja­lyk­da ze­rur bolan zäh­met gu­ral­la­ry bi­len bir­nä­çe iş­ler ýe­ri­ne ýe­ti­ri­lip­dir. Ol gu­ral­la­ryň ýi­ti we ýa­sy ýüz ta­ra­py wag­tyň geçme­gi bi­len kü­te­lip, işe ýa­ram­syz bolup­dyr. Ýü­zi kü­te­len gu­ral­lar agaç çarha tu­tu­lyp, onuň ty­gy ýi­tel­di­lip­dir. Bu işe «ýa­law», «do­dak­la­mak» diý­lip­dir. Us­sa iş ota­gyn­da şä­girt­le­ri­ne çarh işlet­mek, kö­rük bas­mak (çek­mek), çe­kiç saý­la­mak, çe­ki­ji dog­ry ur­mak, dem­ri tap­la­mak, kö­mür ýak­mak, dem­ri gyzdyr­mak, dem­re suw içir­mek, çy­byk çy­kar­mak, dem­ri ser­kap­la­mak ýa­ly esa­sy we ow­nuk iş­le­ri öw­re­dip­dir.

Şä­girt­le­ri ýe­ri­ne ýe­tir­ýän iş­le­ri boýun­ça «kö­rük­çi», «çarh­çy», «ýe­ke­daban­çy», «kü­re­çi», «kömür-külçi» ýa­ly dür­li at­la­ra eýe bo­lup­dyr­lar. Us­sa­nyň çarh iş­led­ýän şä­gir­di­ne «çarh­çy» diýlip­dir. Ir wagt­lar çarh ýa­sa­ýan us­sa­lar hem «çarh­çy» ady bi­len ta­na­lyp­dyr. Çarh çek­mek işi beý­le­ki iş­ler­den köp zäh­me­ti ta­lap edip­dir. Şo­nuň üçin us­sa çarh­çy­nyň ar­ma­sy­ny ýygy-ýygydan ýe­ti­rip­dir. Se­bä­bi çarh­çy hem us­sa bi­len deň iş­le­me­li bo­lup­dyr. Ussa­lar ýü­zü­ni ýag­lyk bi­len da­ňyp, kelle­si­ne baş­gap ge­ýip, ga­ýyş öň­lük bilen göw­re­si­ni berk da­ňyp iş­läp­dir­ler. Çarh he­re­ke­te ge­ti­ri­len­de, onuň ýü­züne ba­sy­lan ow­nu­jak daş gy­ryn­dy­syndan dö­rän uç­gun­jyk­la­ryň sag­ly­gy­na zy­ýan ber­mez­li­gi­niň ala­da­sy­ny edipdir­ler. Çar­hy ka­da­ly iş­let­mek şä­gir­de bag­ly bo­lup­dyr.

Agaç çarh iş ýü­zün­de de­mir us­sa­lary üçin gym­mat­ly se­riş­de bo­lup hyzmat edip­dir. Us­sa­nyň iş gu­ra­ly bo­lan agaç çarh öz­bo­luş­ly tä­sin usul bi­len ýa­sa­lyp­dyr. Ony ýa­sa­mak üçin tut we erik aga­jy ula­ny­lyp­dyr. Çarh üçin peý­da­la­nyl­jak agaç ýe­re göm­lüp, 3-4 ýyl­dan soň ula­ny­lyp­dyr. Agaç bir­nä­çe wagt­lap ýe­riň yz­ga­ry­ny (çyg) özü­ne siň­di­rip­dir. Bu bol­sa aga­jyň berk­li­gine, ýa­ryl­maz­ly­gy­na, ga­ta­ma­gy­na, gyza­ryp biş­me­gi­ne oňaý­ly tä­sir edip­dir. Us­sa agaç­dan çarh ab­zal­la­ry üçin, gerek­li öl­çeg­le­ri ke­sip alyp­dyr.

Çar­hyň oky 45 — 50 san­ti­metr uzyn­lyk­da, pil sa­py­nyň ýo­gyn­ly­gynda bo­lup­dyr. Te­ge­lek dört­gy­ran görnüş­de is­ge­ne bi­len ça­py­lyp taý­ýarla­nan çar­hyň mer­ke­zi otur­dy­lyp­dyr. Çarh oku­nyň ýeň­se ta­ra­py tom­mar­çak gör­nüş­li ke­si­lip ýo­nu­lyp­dyr. Öň ta­rapy hem 5 san­ti­metr uzyn­lyk­da uç­ly ýo­nu­lyp­dyr.

Agaç çar­hyň te­ge­lek bö­le­gi berk erik aga­jyn­dan ýa­sa­lyp­dyr. Se­bä­bi ol he­mi­şe işi sür­tül­me ýag­da­ýyn­da ýeri­ne ýe­ti­rip­dir. 2 san­ti­metr ga­lyň­lykda­ky ýa­sy erik aga­jy te­ge­lek gör­nüş­de ke­si­lip­dir. Soň­ra us­sa de­mir «jez­wer» (sir­kul) gu­ra­ly bi­len agaç çar­hyň merke­zin­den öl­çeg alyp, çar­hy dört­gy­raň gör­nüş­de ke­sip­dir. Kä­ha­lat­lar­da çarhyň göw­re­si­niň ýa­ryl­maz­ly­gy üçin, goý­nuň guý­ruk ýa­gy çal­nyp­dyr. Bu iş­ler­den soň, çar­hyň de­mir bi­lek­se­si taý­ýar­la­nyp­dyr.

Okuň tom­mar­ça­gy­na in­çe, de­mir bi­lek­se geý­di­ri­lip çüý­le­nip­dir. De­mir bi­lek­se çarh oku­nyň ýa­ryl­maz­ly­gy­na ýar­dam edip­dir. Şeý­le hem okuň beýle­ki ta­ra­py­na mer­ke­zi dört­gy­raň görnüş­li ke­si­len çarh otur­dy­lyp­dyr. Us­sa te­ge­lek ýa­sy de­mir bi­lek­sä­ni çar­hyň ar­ka ta­ra­pyn­dan geý­di­rip, çüý bi­len ber­ki­dip­dir. Soň­ra çarh oku­na çe­ýe sim otur­dy­lyp­dyr. Uç­ly çe­ýe sim çarh okunyň iki gap­da­ly­na ber­ki­di­lip­dir. 6 milli­metr ga­lyň­lyk­da­ky çe­ýe sim kö­rük­de gyz­dy­ry­lyp­dyr. Us­sa gyz­gyn uç­ly çe­ýe si­miň bir ta­ra­py­ny çarh oku­na tiz­lik bi­len ber­ki­dip­dir. Çe­ýe si­miň ýi­ti uç ta­ra­py çarh oku­nyň her ta­ra­pyn­dan 3 san­ti­metr uzyn­lyk­da gap­da­la çy­ka­rylyp­dyr. Bu iş­ler­den soň­ra us­sa agaç ýeli­mi­ni taý­ýar­la­mak işi­ne gi­ri­şip­dir.

Agaç çar­hy do­ly taý­ýar bo­lan­dan soň­ra de­mir­çi us­sa çar­hyň ýü­zü­ne ýel­men­ýän agaç ýe­li­mi taý­ýar­lap­dyr. Ýe­lim taý­ýar­la­mak kyn iş ha­sap­lanyp­dyr. Ýe­li­miň ýa­sa­ly­şy ba­ra­da gyzyk­la­nyp, tä­sin mag­lu­mat­la­ryň üs­tünden bar­dyk. Aş­ga­bat şä­he­ri­ni etekläp oturan Şor oba­sy­nyň ýa­şaý­jy­sy, us­sa Ak­mäm­met Baý­ram­gel­di­ýe­wiň we Baý­ra­ma­ly et­ra­by­nyň Gö­rel­de oba­synyň ýa­şaý­jy­sy, us­sa Hoş­gel­di Mämme­do­wyň aýt­ma­gy­na gö­rä, ýe­lim üç usul bo­ýun­ça ýa­sa­lyp­dyr.

Ir wagt­lar­da ýe­lim sy­gyr, ge­çi, goýun ýa­ly iri we ow­nuk şah­ly mal­la­ryň şa­hyn­dan we toý­na­gyn­dan taý­ýar­lanyp­dyr. Dag etek­le­rin­de ýa­şa­ýan ussa­lar dag te­ke­si­niň, go­çu­nyň we ke­ýigiň şa­hyn­dan we toý­na­gyn­dan ýe­mek ýe­lim ýa­sap­dyr.

Ýe­li­miň ýe­ne bir gör­nü­şi dü­ýe süýdün­den, ha­myn­dan we aýak süň­künden gaý­na­dy­lyp ýa­sa­lyp­dyr. Dü­ýe ha­my­nyň tüý­le­ri gyz­gyn suw bi­len aras­sa­la­nyp­dyr. Soň­ra ham bö­lek­le­re bö­lü­nip, aras­sa suw bi­len ýuw­lup, birnä­çe gün­läp pes­se­jik ot­da gaý­na­dy­lypdyr. Önüm taý­ýar bol­ma­zyn­dan öň, az muk­dar­da dü­ýe süý­di hem go­şu­lypdyr. Bir­nä­çe gün­läp gaý­nan ha­myň su­wy go­ýa­lyp, ýe­lim eme­le ge­ti­ripdir. Us­sa ýe­li­miň taý­ýar bo­lan­dy­gy­ny onuň reň­kin­den bi­lip­dir. Taý­ýar bo­lan ýe­li­miň reň­ki me­le gör­nüş­li bo­lup­dyr. Süýt onuň reň­ki­niň üýt­ge­me­gi­ne tä­sir edip­dir. Kä­bir ýag­daý­da dü­ýä­niň aýak süň­ki gaý­na­dy­lyp, «aýak ýi­li­gi» go­şulyp­dyr. Süňk go­şu­lyp taý­ýar­la­ny­lan ýe­li­mi öz işi­ne ez­ber us­sa­lar ba­şa­rypdyr. Bu gör­nüş­li ýe­li­mi ýa­sa­mak hemme us­sa ba­şart­man­dyr.

Us­sat us­sa­lar te­bi­gy ösüm­lik­lerden hem ýe­lim taý­ýar­lap­dyr­lar. Çyryş ösüm­li­gi­niň kö­sü­gin­den şi­re­li ýe­lim al­nyp, ony agaç çarh we bi­şen to­ýun önüm­le­ri üçin peý­da­la­nyp­dyrlar. Bu ösüm­li­giň dag ýer­le­rin­de ösýän­li­gi se­bäp­li, dag etek oba­la­ry çy­ryş ösüm­li­gi­ni giň­den peý­da­la­nyp­dyr­lar. Ir dö­wür­ler çy­ryş ýe­li­mi­niň giň­den ula­ny­lan­dy­gy­ny ha­ly­pa us­sa­lar gürrüň ber­ýär­ler. Ýö­ne bu iş ir­gin­siz köp zäh­me­ti ta­lap ed­ýän­di­gi se­bäp­li, ünsden dü­şü­ri­lip, ýi­tip gi­dip­dir. Hä­zir­ki wagt­da kä­bir ýa­şu­ly us­sa­la­ryň iş us­saha­na­syn­da ýe­lim bö­lek­le­ri tä­sin önüm se­riş­de­si hök­mün­de sak­la­nyp ge­lin­ýär. Us­sa­lar öz­le­ri­niň taý­ýar­lan ýe­li­mi­ni bir­nä­çe bö­lek­le­re bö­lüp, ag­zy ýa­pyk ga­ba sa­lyp go­ýup­dyr. De­mir­çi us­sa­laryň oý­la­ny­şyk­ly ýa­san se­riş­de­si­ne «ýemek ýe­lim» ýa-da «agaç ýe­lim» diýlip­dir. Agaç ýe­lim taý­ýar edi­lip, onuň ýü­zü­ne çal­gy daş we beý­le­ki ga­ty hemde ýum­şak daş­lar iş­le­nip ba­sy­lyp­dyr.

Çarhyň çal­gy da­şy üçin ga­ty we çe­ýe daş­lar ula­ny­lyp­dyr. Bä­her­den et­ra­by­nyň Durun oba­sy­nyň ýa­şaý­jy­sy, us­sa Şat­mu­ham­met Orazly­ýe­wiň aýt­ma­gy­na gö­rä, ir wagt­lar­da ýa­şan us­sa­lar çal­gy daş­la­ry üçin «te­jewe daş», «gür­gen daş» ýaly ga­ty we ýum­şak daş­la­ry peý­da­la­nyp­dyr­lar. Us­sa­lar çarh da­şy­na ma­ta ör­tüp, onuň ki­çeň­räk bö­le­gi­ni öz ýan­la­ryn­da gö­te­rip­dir­ler. Ol da­şy us­sa­lar çarh ýok ýe­rin­de peý­da­la­nyp­dyrlar. Şat­mu­ham­met us­sa­nyň aýt­ma­gy­na gö­rä, «Ge­rek­li da­şyň ag­ra­my ýok», «Demir ty­gy­ny daş ba­sar, daş bas­ma­sa iş ba­sar» di­ýen aýt­gy­lar hem hut us­sa­çylyk iş­le­ri bi­len bag­la­nyşyk­ly dö­räp­dir. Çarh da­şy saý­la­nyp al­nan­dan soň­ra, us­sa­lar ol daş­la­ry ma­za­ly iş­läp­dir­ler. Bir­nä­çe ge­zek ow­ra­dy­lyp el­den ge­çi­ri­len daş­lar agaç çar­hyň ýü­zü­ne ýel­me­nip­dir.

Çar­ha daş bas­mak işi tä­sin we ir­gin­siz zäh­me­ti ta­lap edip­dir. Us­sa ge­rek­li öl­çeg­de ýe­lim bö­le­gi­ni ulanyp, ony az muk­dar­da gaýnag suw bi­len ýum­şa­dypdyr. Ýum­şan ýe­li­mi agaç çar­hyň ýü­zü­ne we üs­tü­ne bir­nä­çe ge­zek gaý­ta­lap ýuka­jyk ýel­mäp­dir. Bu iş ýeri­ne ýe­ti­ri­len wag­ty us­sa üns­lü­li­gi el­den ber­män­dir. Se­bä­bi er­gin su­wuk ýe­lim az wagt­lyk üns­den dü­şüril­se, tiz ga­tap­dyr. Şo­nuň üçin hem us­sa ýe­li­mi agzy ýa­pyk ga­ba sa­lyp ulanyp­dyr. Çarh aga­jy­na daş bas­mak işi köp zäh­me­ti ta­lap edip­dir. De­mir­çi ussa daş­la­ry ýe­ke­da­ban bi­len ow­ra­dyp, ow­nuk bö­lek­le­re bö­lüp, ol işiň nä­hi­li ýe­ri­ne ýe­ti­ril­ýän­di­gi­ni şä­girt­le­rine öw­re­dip­dir. Soň­ra ol işi eka­byr şä­girt­le­ri­niň bi­ri ýeri­ne ýe­ti­rip­dir. So­ňun­dan bö­lek daş­lar az muk­dar­da de­mir so­ka sal­nyp ýen­jilip­dir. Ýen­ji­len daş so­ky ga­byn­dan çy­ka­ry­lyp, uşak göz­li elek­de gaý­ta-gaý­ta ele­nip, bir ýe­re jem­le­nipdir. Elek­den ge­çi­ri­len maýda­jyk daş­lar aras­sa ma­tanyň üs­tün­de bir ýe­re te­kiz ýaý­ra­dy­lyp­dyr. Ýü­zü­ne ýe­lim ýel­me­nen çarh agajy şol daş­ly ma­ta­nyň üstün­de iki ýa­na öň­lin-yz­lyn ýö­re­dilip­dir. Bu iş birba­da 3-4 ge­zek gaý­ta­la­nyp ýe­rine ýe­ti­ri­lip­dir. Şeý­le­lik­de, çar­hyň ýü­zü­ne, tak­my­nan, 4-5 mil­li­metr ga­lyň­lyk­da çal­gy da­şy ýel­me­nip­dir. Az wagt açyk ho­wa­da goýlup, çar­ha ba­sy­lan ýe­lim­li daş gu­ra­dy­lyp­dyr. Soň­ra agaç çar­hyň ar­tyk­maç ýerle­ri­ne ýel­me­şen ow­nuk daş­la­ry «mah­mal ige» (ýylma­nak ige) bi­len ýo­nu­lyp, se­ren­jam ber­lip­dir. Çar­hyň ýü­zü­ne daş bas­mak işi tamam­la­nyp, onuň ber­ki­diljek sü­tü­ni taý­ýar­la­nyp­dyr.

Us­sa­lar çarh sü­tü­ni­ni üýt­gew­siz ýer­de goý­mak üçin oňaý­ly ýe­ri saý­lap­dyrlar. Çar­hyň otur­dyl­jak ýeri us­sa­nyň dü­ka­nyn­da hiç bir işe päs­gel ber­mez ýa­ly çet gy­ra­da gur­na­lyp­dyr. Agaç çarh ýe­re berk gömlen sü­tün aga­jy­na ber­ki­dilip­dir. Kä­bir ýag­daý­lar­da us­sa­çy­lyk işin­de iki çarh hem ula­ny­lyp­dyr. Şo­nuň üçin sü­tün­lik agaç us­sa­hana­nyň için­de we da­şyn­da goý­lup­dyr. Us­sa­ha­na­nyň için­de ke­ser, syn­dy, pä­ki, py­çak, pal­ta, te­şe, pil, kätmen, aň­ňal, orak ýa­ly ownuk önüm­ler iş­le­nip­dir. Da­şar­da gu­ra­lan çarh bi­len gö­deň­si we iri de­mir­ler iş­lenip, beý­le­ki önüm­le­riň ýüzü­ni tä­miz­läp­dir­ler. Çarh üs­ti ýa­pyk ýag­daý­da sak­lanyp­dyr.

Çar­hyň he­re­ket­len­di­ri­ji se­riş­de­si de­mir­çi us­sa­nyň bu­ýur­ma­sy esa­syn­da gön­çi us­sa­la­ra taý­ýar­la­dy­lyp­dyr. Oňa «ýaý­jyk» di­ý­lip­dir. Çar­hyň ýaý­jy­gy öý we sähra haý­wan­la­ry­nyň ha­myndan taý­ýar­la­nyp­dyr. Ma­ry we­la­ýa­ty­nyň Türk­men­ga­la et­ra­by­nyň ýa­şaý­jy­sy, us­sa Ka­ka­jan Öw­lü­ýä­gu­ly­ýe­wiň aýt­ma­gy­na gö­rä, ir wagtlar gu­ma go­laý ýer­de ýa­şan gön­çü­ler mö­jek ha­my­ny kem­siz eý­läp iş­läp­dir­ler. Onuň ha­myn­dan ýa­ýyň iki uju­na da­ňyl­ýan, oky sak­lamak üçin ör­me gör­nü­şindä­ki iş­me ýüp ýa­sa­lyp­dyr. Oňa «ýaý ki­riş» (ýaý ýüp) diý­lip­dir. Ha­myň ga­ty we berk bo­lan­ly­gy se­bäp­li, ony iş­le­mek gön­çü­le­re kyn­çylyk dö­re­dip­dir. Şol se­bäp­li mö­jek ha­myn­dan ýa­sa­lan ýaý­jyk iş ýü­zün­den ýi­tip gi­dip­dir. Gön­çü­ler iri şah­ly mal­la­ryň guý­ruk ha­my­ny (de­ri, gön) gaý­nag suw­da az wagt go­ýup, gy­rym­sy tüý­leri­ni aras­sa­lap­dyr­lar. Gön­çüler de­ri­ni daş bi­len eý­läpdir­ler. Ony «de­ri daş» diýip at­lan­dy­ryp­dyr­lar. Gön­çi çar­hyň ýaý­jy­gy­ny bir­näçe gün­läp göw­ne­jaý eý­läp, sa­ýa­da asyp go­ýup­dyr. Bu usul de­ri­niň ýum­şa­ma­gy­na oňaý­ly tä­sir edip­dir. Ýaýjyk üçin 50 — 55 san­ti­metr uzyn­lyk­da­ky ham ke­si­lip al­nyp­dyr. Onuň ini 2-3 santi­metr bo­lup, ol de­mir­çi ussa­la­ryň bu­ýur­ma­sy bo­ýunça göz öňü­nde tu­tu­lyp­dyr. Ýaý­jyk çarh oku­nyň mer­kezi­ne sa­ra­lyp iş­le­di­lip­dir. Şu ýer­de: «Ýaý­jyk çarhy nä­hi­li he­re­ke­te ge­tir­ýär­kä?» di­ýen so­wal ýü­ze çyk­ýar. Çar­hyň ýaý­jy­gy og­lan­jyk­la­ryň oýna­ýan, ta­ýak­dan ýa­sa­lan kiçi­jik ýa­ýy­na meň­zeş edi­lip ýa­sal­ýar. Ýaý­jy­gyň bir tara­py ta­ýa­jy­ga da­ňy­lyp­dyr. Onuň beý­le­ki ujy çarh okunyň mer­ke­zi­niň da­şyn­dan bir ge­zek sa­ra­lyp, ta­ýa­jy­gyň beý­le­ki uju­na ber­ki­di­lip­dir. Ta­ýa­jy­ga ber­ki­di­len ýaý­jygy us­sa­nyň kö­mek­çi şä­gir­di iş­le­dip­dir. Kö­mek­çi şä­girt çar­hyň ýaý­jy­gy­ny eli bi­len iki ýa­na ― öň­lin-yz­lyn here­ke­te ge­ti­rip­dir. Ýaý­jy­gyň iş­le­ýiş usu­ly ke­çe çek­mek işi­ni ýa­da sal­ýar. Us­sa­lar oňa «çarh çek­mek» di­ýipdir­ler. Bu iş ýaş şä­girt­le­riň fi­zi­ki iş­jeň­li­gi­ni ös­dü­rip­dir. Ony iş­led­ýän şä­girt us­sa­nyň beý­le­ki şä­girt­le­rin­den ýa­şy bo­ýun­ça ta­pa­wut­ly bolup, işe ukyp­ly­ly­gy bi­len saý­lanyp al­nyp­dyr. Us­sa şä­girtle­ri bi­len bir­nä­çe iş­le­ri ýe­rine ýe­ti­rip­dir.

Ga­dy­my­ýet­den göz­baş alyp gaýd­ýan mil­li mi­rasy­my­zy ös­dür­mek, ony aýaw­ly sak­la­mak esa­sy we­zi­pe­le­riň bi­ri bo­lup durýar. Gym­mat­ly mi­ra­sy­myzy ýaş ne­sil­le­ri­mi­ze öwret­mek, ýaş­la­ry ru­hy we ah­lak taý­dan ter­bi­ýe­le­mek ug­run­da bir­nä­çe iş­ler alnyp ba­ryl­ýar.

Şeý­le tu­tum­ly iş­le­riň saka­syn­da du­ran hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň ja­ny sag, öm­ri uzak, il-ýurt bäh­bit­li iş­le­ri he­mi­şe ro­waç bol­sun!

Perman HALMYRADOW,

Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Taryh we arheologiýa institutynyň aspiranty.

“Nesil” gazeti,

26.03.2020ý.