OMAR HAÝÝAMYŇ MEŞHUR SENENAMASY

Gün­do­ga­ryň meş­hur aly­my Omar Haý­ýam özü­niň yl­my dö­re­di­ji­lik ýo­lu­ny Bu­ha­ra şä­he­rin­de (1068 — 1079 ýý) şa köş­gün­de baş­lap­dyr. 1074 ýyl­da Be­ýik Sel­juk­lar döw­le­ti­niň sol­ta­ny Mä­lik şa (1072—1092) Omar Haý­ýa­my paý­tag­ta Ys­py­han­da­ky ob­ser­wa­to­ri­ýa ýol­baş­çy­lyk et­mä­ge ça­gyr­ýar. Omar Haý­ýa­myň köşk ob­ser­wa­to­ri­ýa­sy­na ça­gy­ry­ly­şy ba­ra­da Ibn Esir şeý­le bel­le­ýär: «Ys­py­han­da sol­tan üçin ob­ser­wa­to­ri­ýa gur­lup, bu ob­ser­wa­to­ri­ýa üçin örän uly serişde harçla­nyp­dyr. Şol ýyl­da Mä­lik şa bi­len Ny­zam al-Mülk (1018—1092) ob­ser­wa­to­ri­ýa Omar Haý­ýam bi­len bir ha­tar­da iň ök­de ast­ro­nom­lar Ab­dul Mu­zaf­far al-Is­fa­za­ry, Maý­mun ibn Najib al-Wa­si­ti ça­gy­ryp­dyr­lar» . Mä­lik şa mer­ke­zi ob­ser­wa­to­ri­ýasy­ny gur­dur­mak üçin, döw­let gaz­na­syn­dan um­ma­syz möç­ber­de pul bö­lüp be­rip­dir. Ob­ser­wa­to­ri­ýa­ny iň kä­mil en­jam­lar bi­len en­jam­laş­dy­r­ma­gy bu­ý­rup­dyr. Kä­mil en­jam­lar bi­len üp­jün edi­len ob­ser­wa­to­ri­ýa­da işe baş­lan Omar Haý­ýa­ma Mä­lik şa ta­ra­pyn­dan tä­ze se­ne­na­ma­ny düz­mä­gi tab­şy­ryk be­rip­dir. XI asyr­da Eý­ran­da we Or­ta Azi­ýa­da ilat ara­syn­da bir wag­tyň özün­de iki se­ne­na­ma ýö­redi­lip­dir. Bu se­na­na­ma­lar ys­lam di­nin­den öň­ki ot­pa­raz­la­ryň Gün senenamasy we arap­la­ryň Aý se­ne­na­ma­sydyr. Bu se­na­na­ma­lar ila­tyň ara­syn­da ýö­re­di­len hem bol­sa, bu­la­ryň iki­si hem ta­kyk bol­man­dyr. Sel­juk­lar döw­le­ti­niň çä­gin­de ýö­re­dil­ýän Gün ka­len­da­ry­nyň dü­zü­mi Ot­pa­raz­çy­lyk di­ni bi­len bag­la­nyş­dy­ry­lypdyr. Bu se­ne­na­ma­da Ýer Şa­ry­nyň Gü­nüň da­şyn­dan aý­la­ny­şyn­dan ugur al­nyp, 365 gün­den, 5 sa­gat, 48 se­kunt­dan yba­rat bo­lup­dyr. Em­ma Aý se­ne­na­ma­sy bol­sa, Aýyň Ýer şa­ry­nyň da­şyn­dan aý­la­ny­şyn­dan ugur al­nyp, 12 aý­dan 354 gün­den, 8 sa­gat 48 mi­nut 36 se­kunt­dan yba­rat bo­lup­dyr.

Gün­do­gar ýurt­la­ryň arap dün­ýä­sin­de ys­lam­dan öň­ki dö­rän se­ne­na­ma­ny ulanyp­dyr­lar. Ol se­na­na­ma iki sa­ny se­ne­na­ma­dan yba­rat bo­lup, iu­deý­le­riň (ýew­reýle­riň) we hy­taý­ly­la­ryň se­ne­nea­ma­sy ha­sap­la­nyp­dyr. Bu senenama-da 24 ýyl­lyk sikl­-döw­ri öz içi­ne alyp, her ýy­la 13 nji aý go­şu­lyp, bir ýy­lyň or­ta­ça do­wa­mly­ly­gy 365 gü­ne deň bo­lan Aý-Gün se­ne­na­ma­sy ýö­re­di­lip­dir. Arap ýa­ry­ma­da­syn­da sene­ne­ma bi­len bag­la­ny­şyk­ly Mu­ham­met py­gam­ber 631-nji ýyl­dan baş­lap, se­ne­na­ma­sy­nyň go­şun­dy­la­ry­ny goş­mak­ly­gy ga­da­gan ed­ýär. Py­gam­ber di­ňe aras­sa Hij­ri se­ne­na­ma­sy­ny ýö­ret­mek­li­gi ýo­la goý­ýar. Hij­ri se­ne­na­ma­sy­nyň 1-nji ýy­ly 622-nji ýy­lyň Iýul aýy­nyň 16-syndan baş­la­nyp, ýag­ny Mu­ham­met py­gam­be­riň Mekge­den Me­di­nä göç eden döw­rün­den ýö­re­di­lip baş­la­nyp­dyr. Bu Hij­ri se­ne­nama­sy Gün se­ne­na­ma­syn­dan ýyl­da tak­my­nan 10 gün gys­ga bo­lup, 354 gün­den yba­rat bo­lup­dyr. Se­ne­na­ma bo­ýun­ça uzyn ýyl bi­len se­ne­len­ýän. Bu mag­lu­mat­lar şu aşak­da­ky tab­li­sa­da aý­dyň gör­ke­zil­ýär.

Merkezi Azi­ýada Gün se­ne­na­ma­syn­dan giň­den peý­da­la­nyp­dyr­lar. Bu se­ne­na­ma ot­pa­raz­çy­lyk di­ni­niň ada­ty-däp des­sur­la­ry­na eýe­ri­lip, Güne hormat goý­mak­dan baş­la­nyp, ilat ara­syn­da giň­den peý­da­la­ny­lyp­dyr. Bu se­ne­na­ma la­ýyk­lyk­da tä­ze ýy­lyň bi­rin­ji gü­ni Now­ruz bo­lup, ba­har paslyn­da gi­je-gün­di­ziň deň­leş­ýän gü­ni ha­sap­la­nyp­dyr. Mer­ke­zi Azi­ýa­da has ta­ky­gy Or­ta Gün­do­gar­da giň­den ula­nyl­ýan Gün se­ne­na­ma­sy­nyň bu aýla­ry zo­diak ýyl­dyz­la­ry bi­len bag­la­nyş­dy­ry­lyp, di­ni däp-des­sur­la­ryň ka­da-ka­nun­la­ry esasynda ýeri­ne ýetirilipdir. Bu se­ne­na­ma­nyň gün­le­ri Gü­nüň he­re­ke­ti bi­len bag­la­ny­şyk­ly ýe­ri­ne ýe­ti­ri­lip­dir. Or­ta Gün­do­gar ýurt­la­ry­nyň se­ne­na­ma­syn­da 1-nji 6 aý 31 gün­den, soň­ky 5 sa­ny aý 30 gün­den, iň soň­ky aý bol­sa, 29 ýa-da 30 gün­den yba­rat bo­lup­dyr. Or­ta Gün­do­gar ýurt­la­ry­na ys­lam di­ni­niň ýaý­ra­ma­gy ol ýer­de ýa­şa­ýan halk­lar (Eý­ra­nyň we Or­ta Azi­ýa­nyň halk­la­ry) Hij­ri se­ne­na­ma­sy­ny ys­lam se­ne­na­ma­sy­ny döwlet de­re­je­sin­de ka­bul eden hem bol­sa­lar, ga­dy­my Eý­ran se­ne­na­ma­sy­ny, ýag­ny Gün se­ne­na­ma­sy­ny ula­nyş­dan goý­man­dyr­lar. Gün se­ne­na­ma­sy­ny eke­ran­çy­lyk bi­len bag­ly iş­ler­de ula­nyp­dyr­lar. Se­bä­bi Hij­ri se­ne­na­ma­sy Gün se­ne­na­ma­syn­dan 10 gün gys­ga bo­lup, Aýyň Ýer şa­ry­nyň da­şyn­dan aý­la­ny­şyn­dan ugur al­nyp­dyr. Bu se­ne­na­ma eke­ran­çy­lyk iş­le­ri­ni ge­çir­mek üçin amat­syz bo­lup­dyr. Umu­man, Hij­ri se­ne­na­ma­sy döw­let res­mi­na­ma­laryn­da ula­nyl­sa-da, gün­de­lik dur­muş­da Gün senanamasyny ýö­re­dip­dir­ler. Bu Gün se­ne­na­ma­sy­nyň aý at­la­ry ga­dy­my peh­le­wi di­lin­den ge­lip çy­kyp, her aýyň ady bir ma­ny­ny aň­la­dyp­dyr:

Omar Haýýamyň ýyl senenamasy bilen baglanyşykly özgertmesi Nasyr ad-Din at-Tusiniň «Elhanyň astronomik tablisasy» diýen işinden ýerlikli peýdalanypdyr. Omar Haýýam Samarkandyň astronomlary bilen bilelikde düzülen «Guraganyň täze astronomik tablisasy» diýen atly işini taýýarlaýar.

Gündogaryň meşhur astronomy we matematigi Nasyr ad-Din Abu Jafar Muhammet ibn Muhammet Tusiniň ýazmagyna görä: «Mälik ady bilen başlanan bu täze döwrüň senenamasy, seljuklaryň görnükli soltany Mälik şanyň (1072—1092) ady bilen ýöredilip başlanypdyr». Bu senenamanyň başlangyjy Goýun zodiak ýyldyzlar toplumy bilen baglanyşdyrylyp, bahar paslyndan başlanýar. Omar Haýýamyň ýolbaşçylygynda Yspyhanyň obserwatoriýasynda «Mälik şanyň astronomik tablisasy» diýen işinde hereket etmeýän ýyldyzlar toplumynyň başlangyjy 1079-njy ýyldan başlanýar. Onuň düzümine 100 sany şöhle saçýan ýyldyzlar toplumy hem girýär. Dolanyşykda şu senenamanyň ulanylyşy XII asyrda saklanyp galan taryhy çeşmelerde hem beýan edilýär. Şol taryhy çeşmeleriň biri hem häzirki wagtda Parižiň billi kitaphanasynda saklanýar. Bu senenamanyň ýöredilip başlanyşy barada ýene-de Nasyr Muhammet Tusiniň işlerinde duş gelmek bolýar. Ol Samarkandyň astronomlary bilen bilelikde ýazan «Gürgeniň täze astronomik tablisasy» atly işinde: «Bu senenamanyň 1-nji güni 468-nji Hijri ýylyndan, ýagny Şaaban (Remezan) aýyndan başlanýar» diýip belleýär. Omar Haýýamyň düzen senenamasynyň aýlarynyň atlary Gün senenamasynyňka meňzeş görnüşde bolupdyr. Bu aý atlarynyň atlandyrylyşy gadymy pehlewi dilinde beýan edilmän, gadymy pars dilinde aňladylypdyr. Omar Haýýamyň düzen senenamasynyň aýlary ýönekeý görnüşde bolup, her aý 30 günden, ýylyň soňky aýyna (Isfandarmuza) 5 gün goşulmak bilen beýleki senenamalardan düýpli tapawutlandyrylypdyr. Senenamanyň günlerindäki şeýle ýagdaý her 4 ýyldan 7-8 gezek gaýtalanyp, 5 ýyldan bir gezek ýylyň dowamlylygy 366 günden ybarat bolupdyr. Omar Haýýamyň düzen senenamasynda  doly ýyl baradaky görkezilýän maglumatlar, fewral aýynda 4 ýyldan bir gezek gelýän 29-njy gününe şeýle düşündiriş berýär. Omar Haýýamyň bu senenamasy biziň häzirki döwürde ulanýan senenamamyz bilen deňeşdirilende, 400 ýylda 99 sany uzyn ýyl (високосный год) bolup, ýylyň ortaça dowamlylygy 365,2425 gije-gündize deň bolýar. Bu bolsa takyk senenama boýunça, her ýyla 0,003 gije-gündiz ýetmezçilik edipdir. Bu bolsa 3333 ýyldan doly 1 gije-gündize deň gelýän hasaba ýetýär. Şol sebäpli hem hakykat ýüzünde Omar Haýýamyň düzen senenamasynda uzyn ýylyň (високосный год) üstünde takyk maglumatlary işlemän, diňe astronomik seljermeler arkaly seljerme berýär. Bu düzülen senenamada bahar paslynda gije-gündiziň deňleşýänligi nazara alnypdyr. Muňa mysal edip, Omar Haýýam özüniň «Nowruznama» atly kitabynda şeýle belleýär: «Öňki senenamalar bilen deňeşdirilende, täze düzülen senenama 16 gün tapawut edip, görkezilen senesi boýunça yza galypdyr. Bu senenama barada görnükli seljuk soltany Mälik şa eşidip, öňki senenamalar bilen baglanyşykly uzyn ýyllaryň (високосный год) ulanylyşyny bes etmegi buýurdy» (Omar Haýýam Nişaburi. Nowruznama. Tähran. 2013. sah 83). Şol sebäpli Omar Haýýam öz senenamasynda uzyn ýyllara kän üns bermändir. Şeýlelik bilen Omar Haýýama düzen 33 öwrümli senenamasyny doly gutarnykly derejä ýetirmek başartmaýar. Sebäbi Soltan Mälik şa 1092-nji ýylda ýogalýar. Omar Haýýam bolsa, Mälik şanyň ölüminden soň, özüniň ylmy döredijilikli ýoluny Yspyhanda dowam etdirip bilmeýär. Sebäbi Yspyhandaky Omar Haýýamyň ýolbaşçylygyndaky obserwatoriýa Mälik şanyň ölüminden soň hereket etmegini bes edipdir. Muňa garamazdan, Omar Haýýamyň ömri we döredijiliginiň iň ygtybarly döwri onuň Yspyhandaky obserwatoriýa ýolbaşçylyk eden wagty hasaplanýar.

Bagtyýar TOGTAÝEW,

Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň

Arheologiýa we etnologiýa kafedrasynyň mugallymy