DURNUKLY ÖSÜŞ ÜÇIN BILIM

Dur­nuk­ly ösüş ba­ba­tyn­da 2030-njy ýy­la çen­li gün ter­ti­bi­niň 17 mak­sa­dy­nyň «Hem­me­le­riň ýoka­ry hil­li bi­lim al­ma­gy­ny üp­jün et­mek we ola­ra bü­tin öm­rü­niň do­wa­myn­da oka­ma­ga müm­kinçi­lik dö­ret­mek» at­ly 4-nji mak­sa­dy bi­li­miň hi­lini ýo­kar­lan­dyr­mak­ly­ga, onuň el­ýe­ter­li­li­gi­ni we üz­nük­siz­li­gi­ni üp­jün et­mek­li­ge gö­nük­di­ri­len­dir. Şo­nuň bi­len bir­lik­de, dur­nuk­ly ösüş ba­ba­tyn­da 2030-njy ýy­la çen­li gün ter­ti­bi­niň 17 mak­sa­dyny dur­mu­şa ge­çir­mek­li­ge ýar­dam ber­mek üçin ÝU­NES­KO-nyň 40-njy Baş kon­fe­ren­si­ýa­syn­da «2030-njy ýy­la çen­li dö­wür üçin dur­nuk­ly ösüşiň bäh­bi­di­ne bi­lim mak­sat­na­ma­sy» («Bi­lim — 2030») ka­bul edil­ýär. «Bi­lim — 2030» mak­sat­nama­sy BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň 2019-njy ýyl­da ge­çi­ri­len 74-nji mej­li­sin­de yk­rar edil­ýär.

«Bi­lim — 2030» mak­sat­na­ma­sy Glo­bal here­ket­le­riň mak­sat­na­ma­sy­na esas­la­nyp, onuň esa­sy mak­sa­dy, dur­nuk­ly ösüş üçin bi­li­mi berkit­mek­li­ge hem-de dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­lary­nyň 17-si­ne ýet­mek­li­ge ýar­dam ber­mek ar­ka­ly has ada­lat­ly, dur­nuk­ly dün­ýä­ni gur­mak­ly­ga gönük­di­ri­len­dir. «Bi­lim — 2030» mak­sat­na­ma­synyň we­zi­pe­si, okuw ýag­da­ýy­ny, mu­gal­lym­la­ryň hü­när de­re­je­si­ni ýo­kar­lan­dyr­mak­dan, ýaş­la­ryň hu­kuk­la­ry­ny we müm­kin­çi­lik­le­ri­ni gi­ňelt­mekden, ola­ryň güýç­le­ri­ni jem­le­mek­den hem-de dur­nuk­ly ösü­şiň 17 mak­sa­dy­ny bir­leş­dir­mek­den yba­rat­dyr.

Dün­ýä­niň köp döw­let­le­rin­de bol­şy ýa­ly, ýur­dumyz­da dur­nuk­ly ösüş üçin bi­li­miň eme­le gel­megi ba­ba­tyn­da mö­hüm iş­ler ama­la aşy­ryl­ýar. Durnuk­ly ösüş üçin bi­li­mi ös­dür­mekde ga­za­ny­lan üs­tün­lik­le­re şu aşak­da­ky­la­ry de­giş­li et­mek bo­lar:

— yk­dy­sa­dy, dur­muş we eko­lo­gi­ýa ul­gam­lary­nyň dur­nuk­ly ös­me­gi üçin bi­li­miň esas­la­ry­ny eme­le ge­tir­mek­de eko­lo­gi­ýa we daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak, geog­ra­fi­ýa, bio­lo­gi­ýa, dur­nuk­ly ösü­şiň yk­dy­sa­dy­ýe­ti ýa­ly okuw ders­le­ri­niň müm­kin­çilik­le­ri­niň ýo­kar­lan­dy­ryl­ma­gy;

— dur­nuk­ly ösüş üçin bi­li­mi eme­le ge­tir­mekde ta­kyk we te­bi­gy-yl­my ders­le­riň oka­dy­ly­şy­na aý­ra­tyn or­nuň be­ril­me­gi;

— ýo­ka­ry hü­när bi­lim stan­dart­la­ry­na durnuk­ly ösü­şiň ýö­rel­ge­le­ri­niň gi­ri­zil­me­gi;

— dur­nuk­ly ösüş üçin bi­li­miň ins­ti­tu­sio­nal üp­jün­çi­li­gi­niň gel­jek­ki ul­ga­my­nyň il­kin­ji element­le­ri­niň ýü­ze çyk­ma­gy (Türk­me­nis­ta­nyň Ma­li­ýe we yk­dy­sa­dy­ýet mi­nistr­li­gi­niň dü­zümin­de Stra­te­gik we dur­nuk­ly ösüş mü­dir­li­gi dö­re­dil­di);

— dur­nuk­ly ösüş bo­ýun­ça okuw-yl­my merke­zi­niň dö­re­dil­me­gi (TDIM-niň Hal­ka­ra gat­naşyk­la­ry ins­ti­tu­tyn­da dur­nuk­ly ösü­şiň we­zi­pe­le­ri bo­ýun­ça Yl­my-usu­ly­ýet mer­ke­zi he­re­ket ed­ýär);

— okuw me­ýil­na­ma­la­ry­na dur­nukly ösüş bo­ýun­ça ýö­ri­te okuw ders­le­ri­niň gi­ri­zil­me­gi;

— dur­nuk­ly ösüş bo­ýun­ça okuw ki­tap­la­ry­nyň we gol­lan­ma­la­ry­nyň ne­şir edil­me­gi (Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­myz Gurbanguly Berdimuhamedowyň 2018-nji ýyl­da çap edi­len «Türk­me­nis­tan Durnuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry­na ýet­me­giň ýo­lun­da» at­ly ki­ta­by hä­zir­ki wagt­da ta­lyp ýaş­lar, as­pirant­lar, dok­to­rant­lar, hü­när­men­ler we ra­ýat­lar üçin dur­nuk­ly ösüş bo­ýun­ça bi­lim­le­ri­ni art­dyrmak­da, yl­my iş­le­ri ýe­ri­ne ýe­tir­mek­de gym­mat­ly okuw-usu­ly gol­lan­ma bo­lup hyz­mat ed­ýär. Şeýle hem dur­nuk­ly ösüş ba­ba­tyn­da 2019-njy ýyl­da Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li sy­ny ne­şir edil­di);

— dur­nuk­ly ösüş bo­ýun­ça ýö­ri­te in­ter­net saýt­la­ry­nyň dö­re­dil­me­gi ýa-da in­ter­net saýt­laryn­da aý­ra­tyn bö­lüm­le­riň açyl­ma­gy (Türk­menis­ta­nyň Ma­li­ýe we yk­dy­sa­dy­ýet mi­nistr­li­gi­niň res­mi in­ter­net saý­tyn­da «Dur­nuk­ly ösüş maksat­la­ry­ny dur­mu­şa ge­çir­mek» at­ly bö­lüm, şeý­le hem ýur­du­my­zyň beý­le­ki mi­nistr­lik­le­ri­niň we pu­dak­la­ýyn do­lan­dy­ryş eda­ra­la­ry­nyň in­ter­net saýt­la­ryn­da dur­nuk­ly ösü­şe de­giş­li dür­li ma­kalalar­dyr ha­bar­lar ýer­leş­di­ril­ýär).

Dur­nuk­ly ösü­şiň bäh­bit­le­ri üçin bi­li­miň möhüm we­zi­pe­le­ri kes­git­le­nen­dir. Ola­ra ul­gam­laýyn dün­ýä­ga­raý­şy we stra­te­gik pi­kir­len­me­gi ösdür­mek, jem­gy­ýe­tiň dur­nuk­ly ösü­şi­ne ýar­dam ed­ýän tä­ze bi­lim­le­ri, ba­şar­nyk­la­ry we en­dik­le­ri, ukyp­la­ry­ny döretmek, ýo­ka­ry ah­lak gym­matlyk­la­ry­ny ter­bi­ýe­le­mek, sag­dyn dur­muş ýö­relge­si­ne eýer­mek, dur­nuk­ly sarp et­me­gi öw­retmek, iş­jeň ra­ýat­ly­gy ter­bi­ýe­le­mek we beý­le­ki­ler de­giş­li­dir.

Dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry­na amal et­mekde ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­ri­niň eýe­le­ýän orunla­ry ju­da ulu­dyr. Olar tä­ze bi­lim­le­ri dö­ret­mek we ýaý­rat­mak bi­len jem­gy­ýet­de öz­bo­luş­ly or­ny eýe­le­ýär­ler. Ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­ri dün­ýä, sebit we mil­li in­no­wa­si­ýa mer­kez­le­ri hök­mün­de yl­my göz­leg­le­ri alyp bar­mak, yl­my açyş­la­ry we oý­lap ta­pyş­la­ry önüm­çi­li­ge or­naş­dyr­mak, tä­ze bi­lim­le­ri dö­ret­mek ar­ka­ly ýur­duň teh­ni­ka we teh­no­lo­gi­k taý­dan ös­me­gi­ne iter­gi ber­ýär­ler.

Hü­när bi­li­mi mak­sat­na­ma­la­ry­nyň çä­gin­de dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry­ny we bi­li­miň ýö­relge­le­ri­ni bir­leş­dir­mek, iş­gär­le­riň hü­när de­re­je­sini ýo­kar­lan­dyr­mak ar­ka­ly ýol­baş­çy­lar, hü­närmen­ler we mu­gal­lym­lar üçin dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry bo­ýun­ça gys­ga­ möh­let­li okuw­la­ry gu­ra­mak, okuw­la­ra dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry bi­len bag­la­ny­şyk­ly me­se­le­le­ri gi­riz­mek ýa­ly zerur iş­ler hal­ka­ra tej­ri­be­sin­de uly or­na eýe bol­ýar. Gel­jek­ki hü­när­men­ler hök­mün­de ta­lyp­la­ryň dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry­ny dur­mu­şa ge­çirmä­ge go­şant goş­mak­la­ry­ny ga­zan­mak üçin ýoka­ry okuw mek­dep­le­ri­niň ama­la aşyr­ýan wa­jyp iş­le­ri­niň ha­ta­ryn­da, ul­gam­la­ýyn pi­kir­len­me­gi we me­se­le­le­ri top­lum­la­ýyn çöz­me­gi öw­ret­mek, ka­da­laş­dy­ry­jy, stra­te­gi­ki we umu­my yg­ty­ýarlyk­la­ry, dö­re­di­ji­lik, ba­şar­jaň­lyk, bi­le­si­ge­li­ji­lik baş­lan­gyç­la­ry, öw­re­niş en­dik­le­ri, jem­gy­ýet­çilik jo­gap­kär­çi­li­gi, adam­lar bi­len ara­gat­na­şyk sak­la­mak uky­by­ny döretmek dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry­nyň her bi­ri­ne gö­ni ýa-da gy­tak­la­ýyn de­giş­li ders­ler­den bin­ýat­lyk bi­lim­le­ri ber­mek, dur­nuk­ly ösü­şiň mak­sat­la­ry­nyň dü­zü­mi­ni, olaryň äh­mi­ýe­ti­ni we ula­ny­lyş ýag­daý­la­ry­ny bilmek­le­ri­ni hem-de dü­şün­mek­le­ri­ni ga­zan­mak ýa­ly ugur­la­ry gör­kez­mek bo­lar.

XXI asyr­da bü­tin öm­rüň do­wa­myn­da üznük­siz bi­lim al­mak ýö­rel­ge­si öň ha­ta­ra çyk­dy. Üz­nük­siz bi­lim dur­nuk­ly ösü­şi üp­jün et­me­giň gi­re­wi hök­mün­de çy­kyş ed­ýär. ÝU­NES­KO-nyň Baş kon­fe­ren­si­ýa­syn­da ka­bul edi­len ka­rarna­ma la­ýyk­lyk­da, 2022-nji ýyl dur­nuk­ly ösüşiň bäh­bit­le­ri üçin ta­kyk ylym­la­ryň hal­ka­ra ýy­ly diý­lip yg­lan edil­di. Ýur­du­myz­da te­bi­gy we ta­kyk ylym­la­ryň oka­dy­ly­şy­ny kä­mil­leşdir­mek­li­ge uly üns be­ril­ýär. Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti­niň 2020-nji ýy­lyň 4-nji de­kab­ryn­da çy­ka­ran 2006-njy Ka­ra­ry bi­len Türk­me­nis­tanda te­bi­gy we ta­kyk yl­my ugur­la­ra de­giş­li ders­le­ri okat­ma­gy kä­mil­leş­dir­me­giň Kon­sep­si­ýa­sy we ony ama­la aşyr­mak bo­ýun­ça ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­li çä­re­le­riň Me­ýil­na­ma­sy tas­syk­lan­dy. Şeý­le­lik­de, ýur­du­myz­da dur­nuk­ly ösüşiň çyg­ryn­da ýaş­la­ryň ze­rur ders­le­ri çuň­ňur öw­ren­mek­le­ri­ni üp­jün et­mek, mu­gal­lym­la­ryň bi­lim­le­ri­ni art­dyr­mak, okuw-usu­ly gol­lan­ma­la­ry­na we okuw se­riş­dele­ri­ne bo­lan el­ýe­ter­li­li­gi ga­zan­mak, döw­let we hal­ka­ra de­re­je­le­rin­de bi­lim mak­sat­na­ma­la­rynyň ky­bap­daş bol­ma­gy ug­run­da iş­le­ri alyp barmak, döw­let gul­luk­çy­la­ry­nyň we jem­gy­ýe­tiň dür­li ýaý­raw­la­ryn­da do­lan­dy­ryş çöz­güt­le­ri­ni ka­bul ed­ýän şahs­la­ryň hü­när de­re­je­si­ni ýo­karlan­dyr­mak dur­nuk­ly ösüş üçin bi­li­mi ös­dürmek­li­ge has-da iter­gi be­rer.

Gulbeşer BABAÝEW,

Türkmen döwlet maliýe institutynyň
ylmy işler boýunça prorektory,
ykdysady ylymlaryň kandidaty.

“Biznes reklama” gazeti,

11.07.2022ý.