KOMPÝUTER TEHNOLOGIÝALARY ARKALY ORFOGRAFIÝANY ÖWRETMEK

Hä­zir­ki za­ma­nyň di­dak­ti­ka­sy okuw­çy­la­ryň köp­ta­rapla­ýyn ösü­şi­ni göz öňün­de tut­ýar. In­no­wa­sion teh­no­lo­giýa­lar okuw­çy­la­ryň ene di­li bo­ýun­ça ýa­zuw en­dik­le­ri­ni iş­jeň­leş­dir­mä­ge, ling­wis­tik uky­by­ny ös­dür­mä­ge oňyn tä­sir ed­ýär. «Türk­me­nis­tan­da san­ly bi­lim ul­ga­my­ny ös­dür­me­giň Konsepsi­ýa­sy­na» la­ýyk­lyk­da, ýur­du­my­zyň umu­my­bi­lim eda­ra­la­ryn­da ders­le­riň, şol san­da türk­men di­li der­si­niň ýa­zuw ka­da­la­ry­ny in­no­wa­sion teh­no­lo­giýa­lar ar­ka­ly okat­mak we­zi­pe­si­ni çöz­mä­ge ugur alyn­dy. Garaşsyz, he­mi­şe­lik Bi­ta­rap Türk­me­nis­tan dün­ýä döw­let­le­ri bi­len ykdysa­dy we me­de­ni gat­na­şyk­la­ry ös­dür­me­giň çäk­le­rin­de, ýaş nes­li mil­li we dün­ýä ülňü­le­ri­ne la­ýyk gel­ýän in­no­wa­sion teh­no­lo­gi­ýa­lar bi­len üp­jün et­me­gi, onuň üs­ti bi­len ýaş­la­ryň ukyp-ba­şar­nygy­ny ös­dür­me­gi do­wam etdir­ýär. Ýur­du­myz­da gur­lup ula­nyl­ma­ga ber­len or­ta, or­ta hü­när we ýokary okuw mek­dep­ler teh­ni­ki en­jam­lar ar­ka­ly bi­lim ber­mek işi­ni gün-gün­den ýo­kar­lan­dyr­ýar. Mek­dep­ler­dä­ki he­re­ket ed­ýän pe­da­go­gik düzümiň iş­gär­le­ri, öz alyp bar­ýan ugur­la­ry bi­len bag­ly­lyk­da, ders­le­ri okatma­gyň teh­no­logi­ýa­la­ry bo­ýun­ça tä­ze yl­my­-bar­lag iş­le­ri ýo­la goýýarlar. Ýur­du­my­zyň umu­my­bi­lim eda­ra­la­ryn­da dür­li dersle­ri, şol sanda türk­men di­li sa­pa­gy­ny komp­ýu­ter teh­nolo­gi­ýa­la­ry ar­ka­ly okat­mak ýör­gün­li hä­si­ýe­te eýe bol­ýar. Okuw­çy­la­ryň teh­ni­ki en­jam­lar ar­ka­ly gu­ral­ýan oku­wa hö­we­si gün­-gün­den ýo­kar­lan­ýar. Ne­ti­je­de, mu­gal­ly­myň gatnaş­ma­gyn­da çyl­şy­rym­ly, dü­şün­me­si kyn bo­lan naza­ry we ama­ly sa­pak­lar komp­ýu­ter teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­nyň üs­ti bi­len ýe­ňil­leş­di­ril­ýär. Orfografi­ýa bo­ýun­ça ýe­ňilleş­di­ri­len ka­da­lar we ýu­muş­lar komp­ýu­ter­de öw­re­di­ji prog­ram­ma­lar ar­ka­ly okuw­çy­la­ra ýe­ti­ril­ýär. In­no­wa­sion tehnologi­ýa­lar ar­ka­ly gu­ral­ýan sa­pak­da dif­fe­ren­sir­le­me usu­ly sa­pa­ga oňaý­ly tä­sir ed­ýär. Şol nuk­daý­na­zar­dan ugur al­nyp, or­fog­ra­fik ka­da­la­ry­na de­giş­li or­fog­ram­ma­lar söz­ler­dä­ki ge­liş aý­ra­tyn­ly­gy­na (asyl, düýp, goş­ma, go­şul­ma) hem­de okuw­çy­la­ryň ýa­zuw iş­le­rin­de goý­ber­ýän ýal­ňyş­la­ry­na gö­rä, ýo­ka­ry, or­ta we pes ýe­tiş­ýän şert­li to­par­lar esa­syn­da bö­lün­ýärler. Te­ma­la­ryň maz­mu­ny to­par­la­ryň sta­tu­sy­na la­ýyk üýt­geş­me­ler bi­len dü­zül­ýär. My­sal üçin, «Do­dak çe­kim­li­le­riň ýa­zuw düz­gü­ni» di­ýen te­ma de­giş­li or­fog­ram­ma­lar asyl, düýp, goş­ma, tir­keş söz­ler­de we go­şul­ma­lar­da ýa­zyl­ýar. Ol or­fogram­ma­lar al­go­ritm­ler (o/a, ö/e, u/y,ü/i) bo­ýun­ça beýan       edil­ýär. Ne­ti­je­de, do­dak çe­kim­li ses­le­ri­niň dür­li gur­luş­da­ky (asyl, düýp,..) dü­züm­ler­de gel­şi şe­kil­lenýär. Do­dak çe­kim­li ses­le­re de­giş­li or­fog­ram­ma­la­ryň ka­da­la­ra la­ýyk üýt­geý­şi gur­luş­da aý­ry­-aý­ry­lyk­da şöhle­len­di­ril­ýär. Şeý­le­lik­de, do­dak or­fog­ram­ma­la­ry­nyň hem­me gör­nüş­le­ri­ni ýü­ze çy­kar­ma­ga, aý­dy­ly­şy bi­len ýa­zy­ly­şy­ny de­ňeş­dir­mä­ge müm­kin­çi­lik açyl­ýar. Me­se­lem: obo/oba, çö­rök­dö/çö­rek­de, çä­ge­söw­lük/ çä­ge­söw­lik. Şu usul­dan ugur al­nyp,­ her bir gur­luş­da­ky orfog­ram­ma­lar bo­ýun­ça na­za­ry we ama­ly ma­te­rial­lar hö­dür­le­nil­ýär. Na­za­ry ma­te­rial­lar­da do­dak çe­kim­li ses­le­re de­giş­li ka­da­lar we ama­ly iş­ler­de bol­sa gö­nükme­ler, ýu­muş­lar be­ýan edil­ýär. Mu­gal­lym dil ma­te­rial­la­ry­ny, hu­su­san­da or­fog­rafik ka­da­la­ry­ny tes­wir et­mez­den öň, çyl­şy­rym­ly ýa­zuw ka­da­la­ry ýe­ňil­leş­dir­me ar­ka­ly be­ýan et­me­giň ala­dasy­ny et­me­li bol­ýar. My­sal üçin, «Do­dak çe­kim­li­le­riň ýa­zuw düz­gü­ni» di­ýen te­ma­ny «Giň do­dak çe­kim­li­ler» we «Dar do­dak çe­kim­li­ler» di­ýen iki ki­çi bö­lek­le­re bölüp,­ o­, ö we u, ­ü ­çe­kim­li ses­le­ri­niň asyl, düýp, goş­ma, tir­keş, alyn­ma söz­ler­dä­ki we go­şul­ma­lar­da­ky ýa­zuw ka­da­lar­dan ugur al­ýar. Şun­luk­da, komp­ýu­ter­de öw­re­di­ji prog­ram­ma­la­ra gi­ri­zi­len ma­te­rial­lar okuw iş­le­ri­niň tä­ze esas­la­ry­ny dö­re­dip, okuw­çy­nyň ge­çi­len te­ma­ny do­ly de­re­je­de öz­leş­dir­me­gi­ne, mu­gal­ly­myň dö­re­di­ji­lik işi­niň ýo­karlan­ma­gy­na hem­de mek­dep di­dak­ti­ka­sy­na in­no­wa­sion teh­no­lo­gi­ýa­la­ry ara­laş­dyr­ma­gyň usu­ly­ýe­ti­ni iş­läp düzmä­ge borç­lan­dyr­ýar. Bi­ziň alyp ba­ran yl­my-­bar­lag iş­le­ri­miz okuw­çy­laryň or­fog­ra­fik en­di­gi­ni kä­mil­leş­dir­mä­ge, türk­men di­li sa­pa­gy­ny komp­ýu­ter teh­no­lo­gi­ýa­la­ry ar­ka­ly alyp bar­ma­ga özü­niň oňyn tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär.

 Ýaýlymdurdy GARAÝEW,

Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Dil,

edebiýat we milli golýazmalar institutynyň Sözlükçilik, adalgaşynaslyk we

dil medeniýeti bölüminiň ylmy işgäri.

“Mugallymlar” gazeti,

14.09.2022ý.