KÖRPELERDE MATEMATIKA GYZYKLANMA DÖRETMEK

Kör­pä­niň mek­dep okuw­çy­sy bol­ma­ga taý­ýar­lyk döw­ri ça­ga­lar bag­la­ryn­dan baş­lan­ýar. Be­ril­ýän mag­lu­mat­la­ryň yzy­gi­der­li öz­ger­di­lip du­rul­ma­gy öz ge­ze­gin­de ça­ga­nyň aňy­nyň, uky­by­nyň ösü­şi­ni kä­mil­leş­dir­ýär, mek­de­be taý­ýar­lyk­ly bar­ma­gy­ny üp­jün ed­ýär. Dür­li ugur­lar bo­ýun­ça gu­ral­ýan sa­pak­lar esa­syn­da ça­ga baý dur­mu­ş tej­ri­besi­ni edin­ýär. Sa­pak­da gy­zyk­ly ma­te­ma­ti­ki ýu­muş­la­ryň, oýun, tap­ma­ça gör­nüş­li me­se­le­le­riň peý­da­la­nylma­gy ça­ga­nyň ze­hi­niniň açyl­ma­gy­na, ös­me­gi­ne şert dö­red­ýär. Kör­pä­niň ün­si özü­ni edil şol wagt gur­şap alan adam­lar, daş­ky gur­şa­wyň gö­zel­li­gi bi­len bag­ly­dyr. Ça­ga pi­kir­len­me esa­syn­da daş­ky dün­ýä­ni ka­bul ed­ýär. Dün­ýä dü­şün­mek, özü­ňe ýa­ram­ly gur­şa­wy dö­ret­mek di­ňe bir ada­myň intel­lek­ti­ne bag­ly bol­man, eý­sem, ol onuň şah­sy­ýeti­ne-de bag­ly­dyr. Ça­ga­da­ky iş­jeň­lik, öz­baş­dak­lyk, özü­ňe, öz ba­şar­nyk­la­ry­ňa ynan­mak ýa­ly hä­si­ýet­ler daş­ky dün­ýä dü­şün­mä­ge, gö­zel­li­ge gu­wan­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. «Türk­me­nis­tan­da te­bi­gy we ta­kyk yl­my ugur­lara de­giş­li ders­le­ri okat­ma­gy kä­mil­leş­dir­me­giň» Kon­sep­si­ýa­sy­nyň esa­sy mak­sa­dy san­ly ul­ga­myň müm­kin­çi­lik­le­rin­den peý­da­lan­mak ar­ka­ly bu ugur­da­ky ders­le­ri okat­ma­gyň maz­mu­ny­ny baýlaş­dyr­mak, hi­li­ni has-da ýo­kar­lan­dyr­mak we usu­ly­ýe­ti­ni döw­re­bap­laş­dyr­mak­dyr. Bu iş­le­ri mek­de­be çen­li bi­lim­de hem, baş­lan­gyç bi­lim­de hem ýo­ka­ry de­re­je­de alyp bar­mak esa­sy we­zipe­le­riň bi­ri­dir. Ça­ga­la­ryň pi­kir­len­me­si­ni ös­dürmek­de, olar­da akyl zäh­me­ti­niň en­dik­le­ri­ni we ba­şar­nyk­la­ry­ny ter­bi­ýe­le­mek­de ta­kyk bi­lim­le­riň, ýag­ny ma­te­ma­ti­ki dü­şün­je­le­riň ça­ga­lar bag­la­ryndan baş­lap öw­re­dil­me­gi­niň äh­mi­ýe­ti ulu­dyr. Biz san­la­ry öw­re­de­ni­miz­de abst­rakt dü­şün­je bi­len iş sa­lyş­ma­ly bol­ýa­rys. Ça­ga nä­ta­nyş dü­şün­jä­ni öw­ret­jek bol­sak, mu­nuň üçin hök­ma­ny su­rat­da gör­kez­me es­bap­la­ra ýüz­len­me­li bol­ýa­rys. Ma­tema­ti­ki dü­şün­je­ler su­rat­lar­dyr şe­kil­le­riň, oý­nawaç­la­ryň üs­ti bi­len yl­my­lyk ýö­rel­ge­si esa­syn­da öw­re­di­len­de ga­ra­şyl­ýan ne­ti­jä­ni ber­ýär. Ösen teh­no­lo­gi­ýa­lar bi­ze bu iş­ler­de uly ýar­dam ed­ýär. Slaýd­lar ar­ka­ly her bir dü­şün­je öw­re­di­len­de onda­ky ta­kyk­ly­gy, gö­zel­li­gi gör­kez­mek, mag­lu­ma­ty anyk dü­şün­dir­mek bol­ýar. Ma­te­ma­ti­ki dü­şün­je­ler adam­zat pi­kir­len­me­si­niň bir bö­le­gi­ni tut­ýar. Ýö­ne­keý ma­te­ma­ti­ki dü­şün­jele­ri ke­ma­la ge­tir­mek ça­ga­ny akyl taý­dan ös­dürme­giň se­riş­de­si bo­lup hyz­mat ed­ýär. Baş­lan­gyç synp­lar­da ça­ga eý­ýäm söz­lem dü­züp, ýa­zyp baş­la­ýar. Okuw­çy­nyň ýa­zuw söz­leý­şi­ne edil­ýän ta­lap­lar ma­te­ma­ti­ki, or­fog­ra­fi­ki we gra­fi­ki sowat­ly­lyk­dan yba­rat­dyr. Ma­te­ma­ti­ki so­wat­ly­lyk mag­lu­mat­la­ryň ta­kyk we ýer­lik­li ber­li­şi­ne bag­ly bo­lup, or­fog­ra­fik so­wat­ly­lyk di­ňe ma­te­ma­tik adal­ga­la­ry dog­ry ýaz­mak däl-de, beý­le­ki söz­le­ri we aň­lat­ma­la­ry ýaz­mak­dyr, söz­le­mi sti­lis­ti­ki taý­dan dog­ry düz­mek­dir, gra­fi­ki so­wat­ly­lyk bolsa ba­şar­jaň­lyk bi­len ýaz­gy­la­ry, çyz­gy­la­ry ýe­ri­ne ýe­tir­mek­dir. Ma­te­ma­ti­ki pi­kir­len­mä­niň söz­leý­şiň ös­me­gi­ne ed­ýän tä­si­ri­ni göz öňün­de tu­tup, bu ders bo­ýun­ça söz­leý­şe uly orun de­giş­li­dir. Ça­ga­lar ulu­la­ryň öw­ret­me­gi, ola­ryň gür­rü­ňi­ni diň­le­me­gi we köp so­rag­la­ry­na jo­gap al­ma­gy esasyn­da öw­ren­ýär­ler. Pi­kir­len­mä­niň ma­te­ma­ti­ka de­giş­li me­se­le­le­ri çöz­mek­de we okuw okat­mak işin­de ça­ga­la­ryň pi­ki­ri­niň ös­me­gi­ne ed­ýän täsi­ri­ni be­ýan et­di­ler. Ma­te­ma­ti­ki pi­kir­len­mä­niň söz­leý­şiň ös­me­gi­ne ed­ýän tä­si­ri­ni göz öňün­de tut­sak, bu ders bo­ýun­ça söz­leý­şe uly orun de­gişli­dir. Ça­ga­nyň ir­ki ösü­şi bo­ýun­ça iş alyp ba­ran alym­lar: «Söz­leý­şi ke­ma­la ge­tir­mek bi­len pi­kirlen­me öz-özün­den ke­ma­la ge­ler. Ma­te­ma­ti­ki di­liň aja­ýyp­ly­gy onuň gys­ga­ly­gyn­da, ta­kyk­ly­gyn­da, düş­nük­li­li­gin­de we la­byz­ly­ly­gyn­da­dyr» di­ýip, her bir ug­ruň, her bir yl­myň ça­ga­la­ra ki­çi ýaş­la­ryndan öw­re­dil­me­li­di­gi­ni ün­de­ýär­ler. Ça­ga­la­ryň ma­te­ma­ti­ki dü­şün­je­ler bi­len ta­nyş­ly­gy­nyň taýýar­la­nan ýö­ri­te zat­la­ryň üs­ti bi­len däl-de, ada­ty dur­muş­da bol­ma­gy­na, ma­te­ma­ti­ki dü­şün­je­le­riň ha­ky­ky dur­mu­şy su­rat­lan­dyr­ýan­dy­gy­na, öz-özünden dö­re­me­ýän­di­gi­ne dü­şün­me­gi mö­hüm­dir. Öň ça­ga­ny aý­ra­tyn pred­met­ler gy­zyk­lan­dy­ran bol­sa, in­di ol wa­ka­la­ryň ter­tip­leş­di­ri­len ul­ga­my ýa­ly iş­ler bi­len gy­zyk­lan­ýar. Ça­ga­nyň aňy­na gel­ýän tä­sir­le­ri gu­ra­ma­ga wagt, gi­ňiş­lik we öl­çeg ýa­ly dü­şün­je­ler müm­kin­çi­lik ber­ýär. Ma­te­ma­ti­ka­ny çuň­ňur öz­leş­dir­mek üçin ça­ga­nyň ka­bul edi­ji­li­gi­niň, ýag­ny du­ýu­jy­ly­gy­nyň ösen bolma­gy ze­rur. Geo­met­rik şe­kil­ler, şe­kil­ler­den dür­li gör­nüş­li şe­kil­le­ri düz­me­gi ça­ga­lar öz­le­ri üçin örän gy­zyk­ly ýu­muş hök­mün­de ka­bul ed­ýär­ler. Ça­ga­lar işe hö­wes bi­len ýa­pyş­ýar­lar, se­bä­bi çaga­la­ryň eli­ne ga­lam alyp ýaz­ma­ga ed­ýän il­kin­ji sy­na­ny­şyk­la­ry geo­met­rik çy­zyk­lar­dan baş­lan­ýar, dep­der ýü­zün­de çyz­ýan şe­kil­le­ri haý­sy­dyr bir geo­met­rik şe­ki­le meň­ze­ýän­dir. Sa­da­ja geo­met­rik şe­kil­ler ýe­ri­ne ýe­ti­ri­len­de kyn­çy­lyk dö­ret­me­ýär. Il­kin­ji ýa­zuw en­dik­le­ri öw­re­di­len­de hem, il­ki bi­len, şol şe­kil­ler­den baş­lan­ýar. Gör­nük­li rus şa­hy­ry A.S.Puş­kin «Geo­met­ri­ýa­nyň çyz­gy­la­ryn­da edil poe­zi­ýa­da­ky ýa­ly lez­zet bar» diý­ýär. Bel­ki-de şo­nuň üçin­dir, kör­pe­ler geo­met­rik şe­kil­ler bi­len iş sa­l­şan­la­ryn­da öz­le­ri­ni has iş­jeň alyp bar­ýar­lar. Ma­te­ma­ti­ka­dan iş dep­der­le­ri bi­len iş­län­le­rin­de hem ça­ga­lar­da iş­le­mä­ge uly hö­wes dö­re­ýär. Ýa­zuw iş­le­ri ýe­ri­ne ýe­ti­ri­len­den soň kör­pe­ler bi­len köp ula­nyl­ýan so­rag-jo­gap usu­ly­ny peýda­lan­mak has-da amat­ly­dyr. Bu usul ki­çi ýaş­ly ça­ga­la­ra ýö­ne­keý­je ma­te­ma­ti­ki dü­şün­je­le­ri ta­la­ba­la­ýyk öw­ret­me­giň esa­sy usul­la­ry­nyň biri­dir. So­rag­lar dür­li hi­li bo­lup bi­ler. So­rag­lar ta­kyk, gys­ga we anyk bol­ma­ly­dyr, lo­gi­ki taý­dan yzy­gi­der­li­lik sak­la­nyl­ma­ly­dyr. So­rag ça­ga­da düşnük­siz­li­gi däl-de, pi­kir­len­me­gi oýar­ma­ly­dyr, çaga­nyň pi­kir­len­me­si­ni ös­dür­me­li­dir, oý­lan­ma­ga, sel­jer­mä­ge, de­ňeş­dir­mä­ge we ne­ti­je çy­kar­ma­ga iter­gi ber­me­li­dir. Sa­pak­lar­da gy­zyk­ly ma­te­ma­ti­ki ýu­muş­la­ryň, oýun, tap­ma­ça gör­nüş­li me­se­le­le­riň peý­da­la­nyl­ma­gy be­ril­ýän bi­li­miň ne­ti­je­li­li­gi­niň we hi­li­niň ýo­kar­lan­ma­gy­na ýol aç­ýar, ça­ga­nyň ze­hi­ni­niň açyl­ma­gy­na, ös­me­gi­ne şert dö­red­ýär. Şu nuk­daý­na­zar­dan, bi­lim we ter­bi­ýe ber­me­giň dür­li usul­la­ry­ny kä­mil­leş­dir­mek, ma­te­ma­ti­ka­ny öw­ret­mek­de pi­kir­len­mä­ni ös­dür­mek, umu­mylaş­dyr­ma­gy we sel­jer­me­gi öw­ret­mek ze­rur­dyr. Ça­ga­nyň alan bi­li­mi­niň hi­li pi­kir­le­nip, gep­läp, be­ýan edip we öz ene di­lin­de ýa­zyp bil­me­gin­de ýü­ze çyk­ýar.

Ogulmaral MATALOWA,

Türkmenistanyň Milli bilim institutynyň

Mekdebe çenli terbiýe we başlangyç bilim

bölüminiň müdiri.

Mugallymlar gazeti,

03.10.2022ý.