Näme okadyň, eşideli!

Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň aý­dan şu nu­ra­na söz­le­ri bi­ziň döw­rü­miziň ne­sil­le­ri­niň he­mi­şe­lik uý­ma­ly pend-u-ne­si­ha­ty bol­ma­ly­dyr. Şeý­le jüm­le­ler eşi­de­niň­den ýü­re­ge or­naýar: «Ki­tap yn­sa­ny­ýe­tiň baş baý­lygy­dyr, ser­ma­ýa­sy­dyr, dö­wür­le­riň, ne­sil­le­riň we me­de­ni­ýet­le­riň ara­synda­ky ara­bag­la­ny­şy­gy özün­de jem­leýän bi­lim­ler çeş­me­si­dir. Ki­tap­syz öý ýü­rek­siz be­den ýa­ly­dyr. Ol yn­sa­na hor­mat goý­ma­gy öw­red­ýär, bag­ty­ýar dur­muş­da ýa­şa­ma­gyň ýo­lu­ny sal­gy ber­ýär, Wa­ta­na, hal­ka bo­lan be­ýik buý­san­jy ter­bi­ýe­le­ýär».

Kö­ne ta­nyş­la­ry­myň gür­rü­ňin­den. Ola­ryň bi­ri şeý­le diý­di:

Ir­den tu­rup, ilki-hä göw­rä­me maşk ed­ýän, so­ňam beý­ni­me.

Soň­ky jüm­le­si­ne geň ga­lyp gaş gere­ni­mi aňyp, ol ge­pi­ne anyk­lyk ber­di:

— Er­tir­lik edin­mez­den ozal ýa­rym sa­gat-kyrk mi­nut tö­we­re­gi ki­tap okaýan. Bu en­di­gi­mi boz­sam, iş­däm ke­silen ýa­ly bo­lu­ber­ýär.

Ikin­ji tan­şym bol­sa şu­ny aýt­dy:

— Ýat­maz­dan ozal bir sa­gat çeme­si ki­tap oka­mak edä­he­dim bar. Şon­dan soň­ky uky bir­hi­li süý­jän ýa­ly, oka­ma­dyk gi­jäm ýa­typ he­zilim bol­ma­ýar.

Dur­muş ka­da­sy­na öw­rü­lip gi­den bu üýt­gew­siz­li­ge «oka­mak en­di­gi» diý­seňem, «oka­mak me­de­ni­ýe­ti» diý­se­ňem bo­lup dur.

Be­ýik pars şa­hy­ry Sag­dy ýüz on ýyl ýa­şap­dyr. Ol öm­rü­niň otuz ýy­ly­ny oka­ma­ga, otuz ýy­ly­ny ja­han­keş­de­lik et­mä­ge, otuz ýy­ly­ny bol­sa dö­re­di­ji­lik işi­ne ba­gyş­lap­dyr.

Ýa­zy­jy Re­sul Gam­za­to­wyň ki­tap ba­ra­da şeý­le se­tir­le­ri bar:

Her bir sahypasy misli bir aýna,

Dünýäni görkezýär açan ynsana.

Döw­rü­mi­ziň kä­mil ýa­zy­jy­sy Türkme­nis­ta­nyň halk ýa­zy­jy­sy Hu­daý­ber­di Di­wan­gu­ly­ýew şeý­le ün­där­di:

— Ýaz­jak te­ma­ňy ta­pan bol­saň, hök­man şo­ňa de­giş­li ki­tap­my­dyr maglu­mat­la­ry ta­pyp ta­nyş. Oňar­saň, bir sa­hy­pa­lyk zat üçin se­kiz sa­hy­pa­lyk zat oka­saň, ga­la­myň­dan çy­ka­nyň agra­my gunt ýa­ly bo­la­ýar.

Iş­le­me­giň aja­ýyp nus­ga­sy­ny görke­zip gi­den uly söz us­sa­dy Os­man Öde 1998-nji ýyl­da «Ruh» ne­şir­ýatyn­da çap edi­len «Ga­raş­syz­lyk diwa­ny» at­ly ki­ta­byn­da şeý­le ýaz­ýar: «Ýet­mi­şin­ji ýyl­lar­da iki sa­ny ki­tap ma­ňa örän uly tä­sir ýe­tir­di. Bi­ri — Re­sul Gam­za­to­wyň «Me­niň Da­gysta­nym», ikin­ji­si — Imant Ziod­do­nisiň «Kur­ze­mi­te» at­ly eser­ler ki­ta­by. Gam­za­to­wyň ki­ta­by — Gün­do­gar pä­hi­mi­ne ýug­ru­lan da­na ki­tap. «Kurze­mi­te» bol­sa in­çe li­riz­mi, teks­tiň aşa­gyn­da kä­te öw­şün at­ýan paýha­sy bi­len me­niň ru­hu­ma ýa­kyn­dy. Men ony öwran-öwran okap, do­ýup bil­me­ýär­dim...».

Ine, onuň ýe­ne-de bir aý­dyp gi­de­ni:

«Adam ki­tap oka­ma­ýar, ol ki­ta­byň üs­ti bi­len sy­ýa­ha­ta gid­ýär. Yl­my ki­tap oka­nyň­da ylym dün­ýä­si­ne, ta­ry­hy kitap oka­nyň­da — ta­ry­ha, çe­per ki­tap oka­nyň­da — yn­san kal­by­na, yn­san dün­ýä­si­ne! Gep se­niň haý­sy dün­ýä gid­ýä­niň­de hem nä­me ge­tir­ýä­niň­de!»

Os­man a­ga­nyň, is­le, iş ýe­ri­ne bar, is­le-de öýü­ne, tö­we­re­gi ki­tap­dan egele­di. Ylaý­ta-da öm­rü­niň ahyr­la­ryn­da dö­re­den «Al­tyn­jan ha­tyn» ro­ma­ny­ny ýa­zan­da, ga­ty­ny açan ki­tap­la­ry­nyň sa­ny lap et­mä­ýin we­li, ýü­ze ýe­ti­beren bol­sa ge­rek. Özem ýa­typ ýa­zar­dy. «Şeýt­sem beý­ni­mem, eli­mem go­wy iş­le­ýär» di­ýer­di. Iş ota­gyn­da hem hiç ki­me gör­ke­zil­män, düý­rül­gi­je dur­ýan bir ki­çi­jik ke­çe­si bar­dy. Iş­den soň şo­ny dü­şäp, köp­lenç, ýa­ry­gi­jä çen­li ýa­zardy. «Ki­tap­dan ki­tap dö­re­ýän­dir. Gatyn­dan mag­lu­mat çöp­lä­bil­seň, için­dä­ki pi­kir­le­ri özüň­çe «iş­le­di­bil­seň», ga­raýyş­la­ry döw­rüň de­mi­ne sa­ly­bil­seň, ala­nyň özüň­ki­dir» di­ýer­di.

«Ki­tap­lar dog­ry ýol gör­kez­ýän, ýalňyş­mak­ly­gyň öňü­ni al­ýan paý­has­ly hem-de ýü­rek­deş dost­dur, ola­ryň bar ýe­rin­de sen ça­ga­lyk­da-da, gar­ry­lyk­dada ýal­ňyz däl­siň, güýç­lü­siň»

W.Wasilewskaýa.

Geor­giý Iwa­no­wi­ç Karpowyň elin­de iş­län, mil­li yl­myň ägirt­le­ri­niň bi­ri, soň­ra Türk­me­nis­tan Ylym­lar Aka­de­mi­ýa­sy­nyň Pre­zi­den­ti bo­lan aka­de­mik Py­gam Azy­mow öz ýatla­ma­la­ryn­da ha­ly­pa­sy­nyň oka­makdan, ýaz­mak­dan, gö­çür­mek­den, gaý­ta­dan iş­le­mek­den ýa­ňa barmak­la­ry­nyň in­çe­lip gi­den­di­gi­ni, doly sy­ýa­sy­nyň bir gü­ne ýet­me­ýän­digi­ni, gi­je-gün­di­ziň do­wa­myn­da 4-5 sa­gat uk­lap, ga­lan wag­ty­ny di­ňe zäh­met çek­mä­ge ba­gyş­lan­dy­gy­ny aýd­ýar. «Beý­le köp iş­le­män, arasyn­da dynç alaý­sa­ňyz bo­la­nok­my, ha­ly­pa?!» diý­se­ňem, my­la­ýym ýylgyrar-da: «Zäh­met­den go­wam bir dynç bo­lar­my?» di­ýer, wes­sa­lam!

Türkmenistanyň halk ýazyjysy Berdi­na­zar Hudaýnazarowyň ýat­la­ma­sy:

...Bir ge­zek men Daş­ho­wuz etrap­la­ryn­da (hä­zir­ki Da­şo­guz) gezip ýör­käm, Gur­ban­na­zar Ezi­zo­wa sa­taş­dym. Ol şol wagt­lar «My­dam taý­ýar­da» iş­le­ýär­di öýd­ýän. On­soň iki­miz Ka­ka­baý Yl­ýa­so­wyň­ka — Ka­linin ra­ýo­ny­na (hä­zir­ki Bol­dum­saz etra­by) myh­man­çy­ly­ga git­dik. Eli açyk, ýü­zi açyk, ýü­re­gi açyk dos­tum, şol döw­rüň (alt­my­şyn­jy ýyl­lar) ýaş şahy­ry Ka­ka­baý ba­ra­ny­my­za be­gendi, go­ýun so­ýup, sö­wüş et­di. Men Ka­ka­ba­ýa be­let, Gur­ban­na­zar bi­len we­lin il­kin­ji ge­zek ýüzbe-ýüz otu­ryşym. Gur­ban­na­za­ryň oku­myş­ly­gy­ny kö­pi­miz bil­ýä­ris, ýö­ne Gur­ban­na­zar Ka­ka­ba­ýy­ňam bir­ne­me ki­tap ag­taran­dy­gyn­dan bi­ha­bar eken.

«Güýç sy­na­nyş­mak» ag­şam­ky otur­ly­şyk­dan soň baş­lan­dy. Men gyşa­ryp ýa­tan ýe­rim­den ola­ry diň­le­ýärdim. Gur­ban­na­zar özü­niň bir goş­gu­syny oka­dy. Ony se­si­ni çy­kar­man diň­län öý eýe­si:

— Go­wy goş­gy — di­ýip dil­len­di. — Ýö­ne şeý­le­räk goş­gy Tu­dor Ar­gezi­de bar.

Gur­ban­na­zar «gar­şy­da­şy­nyň» ýüzü­ne bir çiň­ňe­ri­lip se­re­den­den soň: — Pi­kir­le­riň deň gel­me­gi bo­lup biljek zat — diý­di...

Bir ir­ki­lip oýan­sam, ga­ryp ge­niý Emi­nes­ku­wyň tö­we­re­gin­de je­del go­pan eken. Ga­ra­şy­şym ýa­ly, Gurban­na­zar şyg­ry­ýet ba­ra­da, be­ýik şa­hyr­lar ba­bat­da bu tö­we­rek­ler­de özi bi­len jedelleşmek-hä däl, eýsem, de­ňe­çer­räk pi­kir öw­rüp bil­jek ki­şä du­şa­ryn di­ýip eger-eger pi­kir et­me­dik bo­lar­ly. Şo­nuň üçin-de ol Ka­ka­ba­ýyň mäh­net kel­le­sin­de pikir­le­riň jem­le­ni­şi­ne, onuň oda-kö­ze düş­män, how­luk­man, so­wuk­gan­lylyk bi­len gür­rü­ňi alyp bar­şy­na haýran gal­ýar­dy. Ol en­tek öz gür­rüň­deşi­niň hem-de kär­de­şi­niň Aş­ga­ba­dyň uni­wer­si­te­tin­de oňat okap ýör­kä, tege­lek bir ýyl oku­wyň aky­my­ny ke­sip, şu ýer­de — öý­le­rin­de ju­da seý­rek ta­pyl­ýan ki­tap­la­ryň gi­den bir to­pary­ny, dün­ýä­niň be­ýik şa­hyr­la­ry­nyň ag­la­ba­sy­ny okap çy­kan­dy­gyn­dan bi­ha­bar­dy. Ka­ka­baý uni­wer­si­tet­de haý­sy­dyr bir Ýew­ro­pa klas­sy­gy­nyň dö­re­di­ji­li­gi­ne de­giş­li so­wa­la jo­gap ta­pyp bil­män­li­gi­ne na­mys edip, tutuş bir ýy­ly ki­tap oka­mak bi­len (onda-da nä­hi­li ki­tap­lar!) ge­çi­rip­dir.

Päl­wan­lar bir-bi­ri­niň güý­jü­ni il­kinji mi­nut­lar­da du­ýar­myş diý­ýär­di­ler. Gur­ban­na­zar hem şol gi­je Ka­ka­baý Yl­ýa­so­wyň kel­le­sin­de nä­çe­räk go­ruň bar­dy­gy­na göz ýe­tir­di öýd­ýän. Ge­piň ger­di­şi­ne aýt­sam, men Daş­ho­wuz (hä­zir­ki Da­şo­guz we­la­ýa­ty) se­bit­le­rinde kän goş­gu­lar ýa­zyp­dym, ola­ryň il­kin­ji oky­jy­sy bol­sa Ka­ka­baý­dy.

Men dün­ýä ede­bi­ýa­ty­nyň genji-hazynasyndan ha­bar­ly ýe­ne-de bir oku­my­şy bil­ýä­rin. Ol «Aş­ga­bat» žurna­lyn­da es­li ýyl iş­län Ni­na Alek­seýew­na Žel­ni­na. Kä ki­şi di­ňe özi üçin oka­ýar. Kä­bir­le­ri öz bil­ýä­ni­ni baş­ga­lar bi­len paý­laş­ma­gy go­wy gör­ýär. Ni­na Alek­se­ýew­na­nyň tan­ky­dy pi­kir­le­ri­ni, çe­per söz ba­bat­da­ky pähim-paýhasyny diň­le­ýän ma­ha­lyň ara­myz­da şeý­le bi­lim­dar ada­myň ýa­şap ýö­ren­di­gi­ne, ýö­ne we­lin onuň şol pi­kir­le­ri­ni ma­ka­la gör­nü­şin­de da­şy­na çy­kar­ma­ýan­dy­gyna haý­ran gal­ýar­syň.

...On­dan bä­ri är öm­ri wagt geçi­be­rip­dir. 1990-njy ýyl­la­ryň başyn­da «Di­ýar» žur­na­ly­nyň baş re­dak­to­ry Hu­daý­ber­di Dur­dy­ýewdi. Az­na­wur ýa­zy­jy, rus di­lin­de gür­län­de «özü­niň­ki­ler­den ök­de» diý­dir­ýän, ta­ryh­dan, ede­bi­ýat­dan bil­ýän zat­la­ry bi­len «ag­zy­ňy aç­dyrýan», ju­da me­de­ni­ýet­li, saý­hal­ly gep­län­de gu­la­gy­ňy ger­dir­ýän haly­pa bir gün uzyn dä­li­ziň ug­run­da du­şa­ny­myz­da:

— Eý­sem­de bol­sa, sen öý­län­räk bir kä­se çaý içer sa­lym­lyk meň ýa­ny­ma gi­rip çyk­sa­na, ogul! — diý­di. Ala­sarmyk ýag­da­ýa düş­düm. Bu žur­na­la bir pub­li­sis­tik ma­ka­la be­rip­dim. Me­ger, şo­nuň üçin ça­gyr­ýan bol­sa ge­rek.

Aý­dy­lan wag­ty iş ota­gy­na barsam, ga­ýym ba­sy­ry­lan kin­di­wan­ja çäý­ne­gin­den eş­re­pi ýa­ly­jak edip gu­ýan ça­ýy­ny lez­zet bi­len owurtlaý­şy­na, haý­sy­dyr bir gol­ýaz­ma­ny okap otu­ran eken. Ol ba­şy­ny galdyrdy-da, ýü­zü­niň ýar­sy­ny di­ýen ýa­ly ýa­pyp du­ran äý­ne­gi­ni ýal­dy­radyp, ýü­zü­me çiň­ňe­ril­di.

Gur­ban­na­zar, inim, seň ýa­zan ma­ka­la­ňy oka­dym, ýö­ne sen Ga­ra­guma o di­ýen be­let däl öýd­ýän?

In­di men so­rag­ly na­za­ry­my sto­luň aňyr­syn­da otu­ra­na dik­dim. Ol ter­tip­li­je üý­şü­ri­len pet­de ka­gyz­la­ryň ara­syn­dan göz­läp, me­niň ma­ka­la­my ta­pyp al­dy.

— Bek bil­gin, Ga­ra­gum di­ýil­ýän gur­ba­ny git­di­gim, geog­ra­fik taý­dan iki bö­le­ge — Üňüz bär­si Ga­ra­gu­ma hemde Üňüz aňyr­sy Ga­ra­gu­ma bö­lün­ýändir. Weý, ýogsa-da, sen Üňüz ma­nysy­ny be­ri bil­ýär­miň?

— Amy­der­ýa­nyň ga­dy­my akym ugru­na aý­dyl­ýar­my­ka diý­ýän.

— Dop-dogry. Ýö­ne Ga­ra­gum diýil­ýä­ni bir giň, üm­mül­mez. Şol bir wagt­da hem onuň goý­nun­da­ky otçöp­le­riň kä­bi­ri Üňüz aňyr­syn­da, käbi­ri Üňüz bär­sin­de bit­ýär. Ine, sen ma­ka­laň­da şol in­çe­li­ge üns ber­mänsiň. Nä­dip dü­ze­di­len­di­gi­ni žur­nal çykan­da gö­rer­siň.

Şon­dan çy­kyp, gö­ni ki­tap­ha­na eňdim. Ýa­dy­ma düş­ýär, alym­lar Ni­na Ne­ça­ýe­wa­nyň «Полвека в Каракумах» at­ly ki­ta­by­ny, Aga­jan Ba­ba­ýewiň «Ga­ra­gum — ha­zy­na­ly hum» atly ki­ta­by­ny, Sol­tan­şa Ata­ny­ýa­zo­wyň «Tä­sin­lik­ler dün­ýä­si­ne sy­ýa­hat» at­ly ki­ta­by­ny alyp gaý­dyp, eli­me ga­lam alyp oka­dym. Şon­dan kän wagt geçmän­kä bel­li eko­log alym Pal­ta­mät Ese­no­wa du­şam­da, «ar­zy­my» aýtdym. Ol-a rus, türk­men, iň­lis dil­le­rinde çap edi­len bir gu­jak žur­nal­my­dyr ki­tap ber­di. Hem­me­sem Ga­ra­gum hak­da. Şeý­dip Ga­ra­gu­ma ga­ýy­ba­na sy­ýa­hat eden ýa­ly bo­laý­dym.

Şol ge­zek Hu­daý­ber­di Dur­dy­ýe­wiň be­ren ýe­ne bir unu­dyl­maz ha­ly­pa­lyk sa­pa­gy şu öwüt bol­dy: «Geň, ge­rek­li mag­lu­mat­la­ry, hatda tä­sin gür­rüň­le­ri, eşit­me­dik na­kyl­dyr tym­sa­ly­ňy bel­läp alar ýa­ly, özem is­len­dik wag­tyň ula­nara ga­byl jü­bi ýan­dep­der­çe­si­ni edin!». Şon­dan bä­ri «Ge­rek­li da­şyň ag­ra­my ýok» edip dö­re­di­len, he­mi­şe gol­tukda gö­te­ril­ýän ýan­dep­der­çä­niň sa­hypa­la­ry ýaz­gy­dan — bel­lik­den gal­ňap git­di. Hä­zir olar öm­ryl­la öç­mez ýer­de — komp­ýu­ter­de sak­lan­ýar.

Hä-ä, hä­ki syr­ly ýu­ma­gy çöş­lä­liň! Žur­nal çyk­dy, gör­sem me­niň «Ga­ragu­muň goý­nun­da Ga­raş­syz­lyk bagty­nyň be­ren be­re­ke­din­den — oba­laryň do­ly gaz­laş­dy­ryl­ma­gyn­dan soň dö­rän ojar to­kaý­la­ry­ny gör­mä­ge göz ge­rek. Ylaý­ta-da, sa­zak, çer­kez bahar­da gül­län­de, Ga­ra­gu­muň goýnun­da jen­net dö­rä­ne dön­ýär» di­ýen jüm­läm «sa­zak, çer­kez güýz gül­lände» diý­lip dü­ze­di­lip­dir. Gör-ä, te­biga­tyň tä­sin sy­ry­ny! Şon­da men baş re­dak­to­ryň üşük­li­li­gi­ne, so­wat­hon­lugy­na «tel­pek goý­dum».

«Paý­has çeş­me­si» ki­ta­byn­dan:

«Adam aňyn­dan bel­li, ker­wen — jaňyn­dan», «Adam bi­le­ni­ni okar, to­wuk gö­re­ni­ni ço­kar», «Akyl — yl­myň hyry­da­ry», «Ary­byň­ky — gü­lüs­tan, gö­ribiň­ki — çö­lüs­tan», «Bil­me­ýän za­dy­ňy ki­tap­dan so­ra», «Di­li öt­gür adam märe­kä­niň öňün­de da­ýa­nar».

Bi­ziň gün­le­ri­mi­ziň ju­da oku­myş adam­la­ry­nyň bi­ri­ni bil­ýän. Ol Türkmen­ba­şy şä­he­rin­de ýa­şa­ýan, guý­magur­sak şa­hyr Di­dar­ber­di Al­la­ber­di­ýew. Ol Mag­tym­gu­ly­nyň äh­li goş­gu­sy­ny oglan­lyk­dan, ata­sy­nyň — At­jan te­me­giň yzy­na dü­şüp ço­pan­çy­lyk edip ýör­kä ýat bek­läp­dir.

Otyr­kaň, is­le Mol­la­ne­pes­den, Mä­täji­den, Baý­ram şa­hyr­dan, bär­räk gaýdyp, Ber­di­na­zar Hu­daý­na­zar­dan, Kerim Gur­ban­ne­pes­den, Gur­ban­na­zar Eziz­den, Mäm­met Se­ýit­den, Gur­banýaz Daş­gyn­dan... gep açaý, aý­dan goş­gy­ňy sä­gin­män okar gi­di­be­rer.

Di­dar aganyň ýe­ne bir ar­tyk­maç­lygy rus, iň­lis, arap, pars, ga­zak, azerbaý­jan, ta­tar, türk dil­le­ri­ni su­wa­ra bil­ýän­li­gi.

Ylym şeý­le kes­git­le­me ber­ýär: «Hemi­şe ki­tap okap ýö­ren­ler as­la hiç zat oka­ma­ýan adam­lar­dan or­ta­ça 2 ýyl ar­tyk ýa­şa­ýar­lar».

Ine, hor­mat­ly oky­jym, bu ýaz­gyla­ryň soň­ky no­ka­dy­na ýe­ten bol­saň, in­di özü­ňe şeý­le so­wal bi­len ýüz­len: «Eý­sem, soň­ky wagt­lar­da men nä­me oka­dym­kam? Da­na­la­ryň bi­ri­niň aý­dyp gi­de­ni­nem ýat­dan çy­kar­ma: «Sen näme oka­ny­ňy aýt, men se­niň kim­di­gi­ňi aý­da­ýyn!». Ine, oka­ma­gyň hik­me­ti!

Gurbannazar Orazgulyýew,

Ýazyjy.

“Nesil” gazeti,

03.10.2020ý.